تعریف
از بیــن رفتن همه فولیکول های تخمدان که به قطع شــدن چرخــه طبیعی عملکرد تخمدان ها منجر می شــود، نارســایی زودرس تخمدان نام دارد و منجر به یائسگی زودرس میشود.
بیماری نارســایی زودرس تخمــدان معمای کلینیکی قرن حاضر، نوعی بیماری شایع که تقریبا ۱ ٪زنان قبل از ۴۰ سالگی به آن مبتلا می شوند
نارسایی زودرس تخمدان مسئله ای بالینی است، که در آن تخمدان ها عمدتا به طور ثانویه نارســا می شــوند و به صورت امنوره ثانویه تظاهر می کند.
اگرچه این عارضه غالبا دائمی اســت، ولی ممکن اســت گذرا هم باشــد. علت اصلی این بیماری ناشناخته است، ولی نقش عواملی مانند عوامل ژنتیک، پرتوها، داروها، عفونت های ویروسی هم در آن شناخته شده است.
در حــال حاضر نقش نوعی بیماری خودایمنی را در ایجاد نارســایی زودرس تخمدان مطرح می کنند، چــون رابطه قابل توجهی بین نارســایی زودرس تخمدان با ســایر نارسایی های غده های داخلی بدن، بویژه تیروئید، آدرنال، پاراتیروئید مشاهده شده است. نکته دیگر، نقش اختلال در محور هیپوتالاموس، هیپوفیز، تخمدان در ایجاد نارسایی زودرس تخمدان است.
تخمدان در مراحل پیش از بلوغ و یائسگی
تخمدان پیش از بلوغ ســاختاری کوچک و طویل با طول cm 2-1 دارد.
در فاصلــه زمانی بین تولد تا ۴ ســالگی، محور هیپوفیــز، هیپوتالاموس هم LH و هم FSH ترشــح می کند و فولیکول های تخمدانی رشد کرده و مقادیر اندکی از استرادیول را ترشح می کند.
از بین ســنین ۴ تا ۸ سالگی محور هپیوتالاموس، هیپوفیز فقط مقادیر اندکی LH و FSH تشرح می کند و تخمدان حالت خاموش دارد.
افزایش LH و FSH در حوالی سنین بلوغ که از ۸ سالگی آغاز می شود، به افزایش بیشتر فعالیت فولیکولی و ترشح استرادیول منجر می شود. افزایش فعالیت فولیکول هــای تخمدان در نهایت به روی دادن خونروی می انجامــد و اولین تخمک گذاری تقریبا یک ســال بعد از خونروی به وقوع می پیونــدد
مکانیسم تخمک گذاری
زمان تخمک گذاری توسط فولیکول تخمدانی غالب تعیین می شود. هنگامی که فولیکول غالب بتواند میزان کافی استروژن برای برقراری غلظت گردشی استرادیول در حد ۳۰۰ پیکوگرم در میلی لیتر به مدت ۴۸ ساعت ترشح کند، واحد هیپوتالاموس، هیپوفیــز در برابر آن با ترشــح ناگهانی گنادوتروپین ها پاســخ خواهد داد.
موج سریع گنادو تروپین، با افزایش در دفعات ترشح پالسی LH مشخص می شود و به تخمک گذاری می انجامد
علل نارسایی زودرس تخمدان
نارسایی تخمدان در دوران یائسگی اتفاقی طبیعی است. پس از آن که بیماری در معرض اســتروژن قرار گیرد قطع اســتروژن ســبب گرگرفتگی می شــود. این امر تقریبا در ۵۰ ٪بیماران چه نارســایی پیش از موعد تخمدان رخ دهد یا در ســن طبیعی به وجود آید، مشاهده می شود. معاینه فیزیکی، آتروفی مخاط واژن و فقدان موکوس در گردن رحم را مشــخص می کند. نارســایی تخمدان پیش از سن ۴۰ سالگی نوعی بیماری است. اگر نارسایی تخمدان پیش از بلوغ رخ دهد، پستان های بیمار رشد پیدا نمی کنند و گنادها تشکیل نمی شوند. علی رغم وجود علل مختلف برای نارسایی تخمدان، در اکثر موارد علت را نمی توان مشخص کرد
۱ .نارسایی زودرس تخمدان به علل ناشناخته
حدود ۴ ٪زنان قبل از سن ۳۵ سالگی دچار توقف قاعدگی می شــوند و در آن ها هیچ اختلال دیگری یافت نمی شود. کلیه خصوصیات جنســی و کروموزومی آنان طبیعی است و دارای گنادوتروپیک (محرک غددجنسی) بالا و استروژن پایین هستند
۲ .آمنوره هایپرگنادوتروپیک
در بیمارانی که میزان گنادوتروپین های سرم شــان بالاست، می توان نارســایی تخمدان را با اطمینــان مطرح کرد و آن ها را عقیم دانست. در بعضی از بیماران برگشت عمل طبیعی تخمدان و حاملگی به طور خودبه خودی اتفاق افتاده است، در حالی که بازگشت طبیعی بسیار نادر است و احتمال ضعیف حاملگی در آینده در آنان وجود دارد.
۳٫نارسایی تخمدان همراه با بیماری خود ایمنی
نارسایی پیش از موعد تخمدان ممکن است جزئی از سندرم خود ایمنی چند غده ای باشد
۴ .نارسایی تخمدان به علت افزایش سرعت آترزی، فولیکول، بیماری ژنتیک
تشــدید آترزی ممکن اســت در اثر یــک اختلال ژنتیک باشــد که نارسایی تخمدان به علت افزایش ســرعت آترزی فولیکول بوجود می اید و باعث کاهش زودرس ذخیره فولیکولی منجر می شــود
۵ .نارسایی یا تروژنیک غدد جنسی
نارســایی یا تروژنیک غده های جنسی نوعی عارضه است که خواســته یا ناخواسته توسط پزشــک معالج ایجاد می شود. تابیدن اشــعه به تخمدان ها، شــیمیوتراپی و مصرف داروهای ایمونوساپرسیو و جراحات شــدید به عروق و بافت تخمدان ممکن است سبب نارسایی تخمدان شود
۶ .عدم تخمک گذاری مزمن
یکــی از شــرایط اساســی بــرای وقوع قاعدگــی طبیعی تخمک گذاری اســت. لذا هرگاه به علتی تخمک گذاری اتفاق نیفتد، اولیگومنوره یا آمنوره ایجاد می شود.
۷ .نارســایی زودرس تخمــدان ناشــی از ناهنجاری هــای ساختاری کروموزوم X ( سندرم ترنر) و تایخچه خانوادگی
شــایع ترین علت نارسایی زودرس تخمدان ناهنجاری ۴۵ XO و XXXY 47 ،یعنی وجود اختلال ژنتیک در کروموزوم های جنسی است
۸ . بلوغ زودرس، چپ دســت بودن و چندین عامل متفرقه
ســن متوســط یائســگی برای زنان چپ دســت ۴۳-۴۲ ســالگی و راست دست ۴۷-۴۳ سالگی است.
همچنین سیگار کشیدن یائسگی زودرس ایجاد می کند.
۹ . گالاکتوزومی
بــه علت فقدان عملکرد گالاکتوز -۱ -فســفات اوریدیل ترانسفراز ایجاد می شود. به نظر می رسد متابولیت های گالاکتوز اثرهای مهمی بر فولیکول های تخمدان داشــته باشند و سبب تخریب پیش از موعد آن ها شوند
تظاهرات اصلی نارسایی زودرس تخمدان
بیماران در سنین مختلف ممکن است دارای علائم آمنوره، نازایی و یا هر دو باشند. علائمی که بیانگر یائسگی هستند، نظیر گرگرفتگی، خشکی واژن، اختلالات خواب و اختلالات خلق ممکن است وجود داشته باشند. نارسایی تخمدان ممکن است موقتی و همراه با برگشت خودبه خودی روند قاعدگی باشد.
تشخیص و اقدامات درمانی
شایع ترین علت نارسایی زودرس تخمدان وجود اختلال ژنتیک در کروموزوم های جنســی است. بنابراین، هر زن مبتلا به نارســایی زودرس تخمدان قبل از ۳۰ سالگی، باید از طریق آزمایش کاریوتایپ مورد بررسی قرار گیرد. * به طور کلی برای این که نارسایی زودرس تخمدان نوعی سندرم است، درمان اختصاصی برای آن در دسترس نیست پس در مرحله اول باید به بررسی سندرم ها یا بیماری های ژنتیک و عفونت پرداخت. * اگر بیمار از سایر جهات سالم باشد، فقط به درمان عدم تخمک گذاری می پردازد.
سوالات رایج درمورد یائسگی زودرس تخمدان :
- چه افرادی مستعد ابتلا به عارضه ی یائسگی زودرس هستند؟
خانم هایی که مجبور شده اند به هر علتی روی شکم و لگن خود اعمال جراحی انجام دهند. به علتی مثلاً اگر خانم دچار فیبروم یا میوم رحم یا توده های رحم داشته باشد که باید در محوطه لگن جراحی صورت گیرد.
خانم هایی که به دلیل سرطان اعم از سرطان های رحم، تخمدان، پستان، خون، لنفوم، هوچکین و انواع دیگر که زنان مجبور می شوند که درمان های رادیوتراپی یا شیمی درمانی برای آنها تجویز می شود، هر مکانی از بدن زن که سلول های زاینده وجود داشته باشد که از جمله داخل تخمدان ها است آسیب می بینند و رادیوتراپی یا شیمی درمانی که برای این بیماران تجویز می شود، بیماران را دچار یائسگی زودرس می کند.
در مواردی که می دانیم بیماران باید رادیوتراپی یا شیمی درمانی شوند، در این موارد باید به مراکز درمان نازایی و ناباروری مراجعه کنند که از تخمدان یا تخمک های این زنان، جنین های حاصل شده را خارج و آنها را فریز کرد تا سال ها باقی بماند و هنگامی که مسئله شیمی درمانی سرطان آنها مرتفع شد و بعدها که تخمدان آنها عملکردی ندارد و یائسه نیز شده اند از جنین آنها که فریز شده است استفاده شود.
بیمارانی که پزشکان مجبور می شوند به علتی رحم آنها را بردارند و اصطلاح این عمل پزشکی را هیسترکتومی (برداشتن رحم) می گویند. با اینکه تخمدان ها وجود دارند اما ممکن است زودتر از حد معمول به رگ هایی که به تخمدان خونرسانی می کنند آسیب وارد شود، احتمال اینکه یائسگی زودرس اتفاق افتد، زیاد است.
خانم هایی که اقدام به استعمال سیگار و مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر می کنند بیشتر در معرض ابتلا به یائسگی زودرس هستند. امروزه متأسفانه دامنه مصرف مواد دخانی و یا مواد اعتیادآور جدید مانند شیشه، مواد افیونی و سیگار و تریاک در کشورمان افزایش یافته و به وفور در جامعه یافت می شوند، و مصرف این مواد می تواند یکی از علل یائسگی های زودرس باشد.
چاقی، یکی از علل مهم یائسگی زودرس و کم شدن ذخیره تخمدان است.
نرسیدن نور کافی خورشید به سطح بدن باعث می شود که ویتامین D بدن کاهش پیدا کند. ویتامین D در حفظ ذخیره تخمدان به صورت مطلوب بسیار نقش آفرین است.
خانم هایی که کم خونی از نوع کمبود آهن داشته باشند و املاح دیگری مانند روی «زینک» وقتی در بدن کاهش پیدا می کند می تواند منجر به کم شدن ذخیره تخمدان شود.
مواد شیمیایی مختلف که کم و بیش امروزه در همه جا یافت می شوند مانند مواد شویند و سموم آفت کش می توانند منجر به یائسگی زودرس درخانم ها شوند.
برخی ویروس ها و بیماری های عفونی می توانند منجر به یائسگی زودرس در زنان شوند.
خانم هایی که داخل تخمدان های آنها ذخیره فولیکول ها کاهش پیدا کرده است در تخمدان این افراد تعداد فولیکول های کمتری وجود دارد. فولیکول ها، تخمک های اولیه ای است که در تخمدان وجود دارد. خانم هایی که به صورت مادرزادی و یا خانم هایی که به صورت فامیلیال(خانوادگی) زودتر از حد معمول یائسه شده اند، باید بدانند که عارضه یائسگی زودرس نیز در کمین دختران آنها می باشد. بنابراین خانمی اگر خود ۲۷ و ۳۰ سالگی یائسه شده است، باید به دختران خود توصیه کند که زودتر نسبت به فرزندآوری به تعداد دلخواه اقدام کنند.
برخی بیماری های متابولیکی نیز می توانند باعث یائسگی زودرس در خانم ها شوند.
خانم هایی که دچار نارسایی زودرس تخمدان(POF) هستند در معرض این عارضه هستند. در این نارسایی، تخمدان ها به صورت زودرس از فعالیت باز می ماند. البته ممکن است بعدها تخمدان ها دوباره بازگشتی داشته باشد و تخمک گذاری زن آغاز شود.
- آیا آلودگی های محیط زیست مانند آلودگی آب و آلودگی هوا می تواند در بروز عارضه یائسگی زودرس تأثیرگذار باشد؟
اگر منظور از آلودگی آنچه باشد که امروز در جامعه وفور دارد، قطعاً همینطور است.
امروزه کلیه فاضلاب های شهری به مقادیر زیادی شامل مواد شیمیایی، مواد آلی سمی، فلزات سنگین مانند سرب، جیوه و آرسنیک و مواد شوینده می باشد و این فاضلاب ها نهایتاً پس از تصفیه ناقص به بیرون از شهرها هدایت شده و کشاوران از آن کود شیمیایی و یا کود انسانی استخراج می کنند.
فاضلاب های شهری متأسفانه به صورت قاچاقی در مزارع کشاورزی و باغ ها در اقصی نقاط کشور استفاده می شود. به یاد داشته باشید این آب فاضلابی که امروز مصرف می شود با آب فاضلابی که در گذشته وجود داشت، متفاوت است. فاضلاب گذشته شامل فضولات دستشویی ها، توالت و مواد مدفوعی و ادراری بود. فاضلاب های گذشته بیشتر از موادی مانند کربن، ازت و مواد دیگری که در طبیعت وجود داشت تشکیل شده بود که مجدداً به چرخه طبیعت بازگشت پیدا می کرد.
کربن، ازت، اکسیژن، هیدروژن و سایر مواردی مانند لاشه حیوانات در فاضلاب های شهری وجود داشت که به چرخه طبیعت بازگشت پیدا می کردند. اما متأسفانه امروزه مواد جدیدی مانند: فلزات سنگین، شوینده ها و سایر مواد سمی در فاضلاب های شهری وجود دارد و همین فاضلاب آلوده مورد مصرف کشاورزان و باغداران قرار می گیرد. مواد موجود در فاضلاب های آلوده و سمی به مرازع کشاورزی و صیفی و باغ ها هدایت شده و مردم به صورت سبزی و محصولات کشاورزی و میوه جات همین مواد موجود در فاضلاب های شهری را مورد استفاده قرار می دهند.
ریزگردها و آنچه در طبیعت پیش از این وجود داشته است و دست بشر به آن نرسیده و انسان ها دخالتی در آن نداشته اند و وارد چرخه طبیعت نشده است، آنچنان نقشی در عارضه یائسگی زودرس ندارند.
افرادی که در محیط طبیعی و طبیعت حضور دارند کمتر به عوارضی مانند یائسگی زودرس مبتلا می شوند.
برخی مسمویت ها مانند مسمویت های با سرب، مس و سایر مواد مانند جیوه و آرسنیک می تواند مزید بر علت باشند و عوارضی را در بدن ایجاد کنند.
فلز سنگین مانند سرب می تواند ده ها سال داخل مغز استخوان و قسمت های دیگر بدن انباشته شود و عوارضی را در فرد ایجاد کند، یا مواد شیمیایی مانند آفت کش ها و شوینده ها می توانند فاجعه آمیز باشند.