فیزیولوژی سیکل قاعدگی

سیستم هورمونی زنان

 

 

 

 

 

•  هورمون آزادکننده هیپوتالاموسی موسوم به هورمون آزادکننده گنادوتروپین(GNRH).

 

• هورمون‌های جنسی هیپوفیز قدامی موسوم به هورمون محرک فولیکول(FSH) و هورمون مولد جسم زرد(LH) که در پاسخ به ترشح GNRH از هیپوتالاموس ترشح می‌شوند.

 

• هورمون‌های تخمدانی، استروژن و پروژسترون که از تخمدان در پاسخ به دو هورمون جنسی زنانه از هیپوفیز قدامی ترشح می‌شوند.

 

این هورمون‌ها در طول چرخه جنسی ماهانه زن به‌طور ثابت ترشح نمی‌شوند، بلکه در زمان‌های مختلف چرخه، به میزان‌های بسیار متفاوت ترشح می‌گردند.

 

هورمون‌های تخمدانی

دو نوع هورمون جنسی تخمدان عبارتند از: استروژن‌ها و پروژستین‌ها. به ترتیب استرادیول، مهم‌ترین استروژن بدن و پروژسترون، مهم‌ترین پروژستین‌ بدن می‌باشد. استروژن‌ها عمدتا باعث پیشرفت تکثیر و رشد سلول‌های ویژه‌ای در بدن می‌شوند که مسئول تکامل اکثر صفات ثانویه جنسی زنانه می‌باشند. پروژستین‌ها عمدتا در جهت آماده‌سازی رحم و پستان‌ها برای بارداری و شیردهی عمل می‌کنند.

 

اعمال استروژن‌ها

کار اصلی استروژن‌ها، ایجاد تکثیر سلولی و رشد بافت‌های اندام‌های جنسی و سایر بافت‌های مرتبط با تولید مثل است.

 

اثر استروژن روی رحم و اندام‌های تناسلی خارجی زن: در کودکی، استروژن‌ها فقط به میزان بسیار کمی ترشح می‌شوند، اما هنگام بلوغ تحت تأثیر هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز، میزان آنها تا ۲۰ برابر افزایش می‌یابد. در این زمان اندام‌های جنسی زنانه از حالت بچه‌گانه به صورت اندام‌های بالغ زنانه درمی‌آیند. اندازه تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، رحم و واژن هر یک چندین برابر می‌شود. اندام‌های تناسلی خارجی نیز بزرگ شده و همراه با آن، چربی در پوبیس و لب‌های بزرگ نشست می‌کند و لب‌های کوچک نیز بزرگ می‌شوند. علاوه بر این استروژن، اپی‌تلیوم واژن را از نوع مکعبی به شکل مطبق در می‌آورد که نسبت به تروما(ضربه) و عفونت‌ها، بسیار مقاوم‌تر است.

 

اثر استروژن روی پستان‌ها: استروژن‌ها موجب تکامل بافت‌های زمینه‌ای پستان، رشد یک سیستم گسترده مجاری و رسوب چربی در پستان‌ها می‌شوند. آلوئول‌ها یا حبابچه‌های پستان تحت تأثیر استروژن کمی رشد می‌کنند، اما رشد و عملکرد نهایی آنها تحت تأثیر پروژسترون و پرولاکتین، صورت می‌گیرد.

 

اثر استروژن بر روی استخوان‌ها: استروژن فعالیت استئوکلاستی را در استخوان مهار کرده و لذا رشد استخوان را تحریک می‌کند. استروژن، هم روی رشد قدی استخوان تأثیر می‌گذارد و هم باعث جوش خوردن اپی‌فیز استخوان‌های بلند به تنه آنها می‌شود.

 

اثر استروژن بر متابولیسم و نشست چربی: استروژن‌ها میزان متابولیسم کل بدن را مختصری افزایش می‌دهند. این هورمون‌ها همچنین سبب نشست مقادیر زیادی چربی در بافت زیرجلدی می‌شوند. در نتیجه، درصد چربی در بدن زنان بسیار بیشتر از مردان که پروتئین بیشتری دارند، می‌باشد. چربی در بدن زن، بیشتر در پستان، بافت زیرجلدی و ران‌ها تجمع پیدا می‌کند.

 

اعمال پروژسترون

 

اثر پروژسترون روی رحم: مهمترین عمل پروژسترون، پیشبرد تغییرات ترشحی آندومتر رحم در جریان نیمه دوم چرخه ماهانه جنسی و آماده‌سازی رحم برای لانه‌گزینی تخمک بارورشده می‌باشد. علاوه بر این، پروژسترون شدت انقباضات رحم را کاهش داده و از این طریق جلوی دفع تخمک لانه‌گزین شده را می‌گیرد.

 

اثر پروژسترون روی لوله‌های فالوپ: پروژسترون همچنین موجب افزایش ترشح مخاط پوشاننده لوله‌های فالوپ نیز می‌شود. این ترشحات جهت تغذیه تخم در حال تقسیم در حین عبور از لوله‌ها جهت لانه‌گزینی در رحم ضروری هستند.

 

اثر پروژسترون روی پستان‌ها: پروژسترون موجب تکامل لوبول‌ها و آلوئول‌های پستان شده و باعث تکثیر، بزرگ شدن و بروز ماهیت ترشحی سلول‌های آلوئولی می‌شود. البته پروژسترون باعث ترشح شیر از سلول‌های آلوئولی نمی‌شود، بلکه شیر به وسیله پرولاکتین از غده هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود

 

اثر پروژسترون روی سیکل ماهانه جنسی: پروژسترون در زن غیرباردار به میزان بسیار کمی توسط سلول‌های فولیکولی تولید می‌شود، اما در زن باردار، پروژسترون به مقدار نسبتا زیادی به وسیله جسم زرد و جفت ترشح می‌شود. در اثر ترشح زیاد پروژسترون در دوران بارداری، تخمک‌گذاری متوقف شده و دوره‌های ماهانه جنسی زیر قطع می‌شوند.

 

 

 

فیزیولوژی قاعدگی:

 

 

 

 

در طول چرخه یا سیکل قاعدگی، بدن زن برای بارداری احتمالی آماده می‌شود. این چرخه به وسیله ۴ هورمون تنظیم می‌شود. هورمون تحریک کننده فولیکول(FSH) و هورمون لوتئینی(LH ) که از غده هیپوفیز ترشح می‌شوند، باعث بلوغ یک تخمک در یک فولیکول و آزاد شدن آن می‌شود. تخمک و فولیکول آن، استروژن و پروژسترون ترشح می‌کنند که باعث ضخیم شدن مخاط رحم می‌شوند. اگر یک تخمک بارور شود، خود را وارد سطوح داخلی رحم می‌کند و اگر بارور نشود، در طول قاعدگی به همراه خون و سلول‌های حاصل از مخاط داخلی رحم، از بدن خارج می‌شود. این چرخه حدود ۲۸ روز طول می‌کشد ولی مدت زمان آن ممکن است از ماهی تا ماه دیگر و از فردی به فرد دیگر فرق کند. یک چرخه قاعدگی کامل این تصویر تغییرات حاصل در آندومتر(مخاط رحم) و تخمـدان را در طی چرخـه قاعدگی نشـان می‌دهد. تخمک می‌تواند در زمان تخمک گذاری که از فولیکول آزاد می‌شود، به وسیله یک اسپرم بارور گردد.

ویژگی های هر سیکل (مدت خونریزی,میزان خونریزی,فاصله بین خون ریزی ها…)شاخص بسیار مهم سلامت تولید مثل زنان میباشد.

طول مدت هر سیکل یا دوره از اولین روز شروع خونریزی تا اولین خونریزی دوره بعد محاسبه میشود که در محدوده سنی ۲۰-۴۵ سالگی به طور متوسط ۲۸+۷ روز میباشد. این مدت در ۵ سال اول بعد از منارک (اولین سیکل قاعدگی) و ۵ سال قبل یائسگی تغیرات چشمگیری را نشان میدهد.

اگر طول چرخه کمتر از ۲۲ روز و یا بیشتر از ۳۵ روز در سه سیکل یا بیشتر باشد (پلی منوره و الیگومنوره) بیانگر اختلالاتی همچون هیپوتیروئید, اختلالات هورمونی و… میباشد که لازم به پیگیری است.

اولین سیکل قاعدگی (منارک) به طور معمول در ۱۲ سالگی  رخ میدهد( در محدوده ۸-۱۶ سال)که بستگی به عوامل مختلف از جمله نژاد, ژنتیک, شرایط  زندگی و تغذیه ,منطقه جغرافیایی, وضعیت بهداشت,عوامل روحی و روانی

و … دارد. منارک در کسانی که در حوالی استوا,ارتفاعات پایین , مناطق شهری زندگی میکنند همچنین در افراد چاق و نابینا در سن پایینتر اتفاق می افتد.

اتفاقاتی که در هر سیکل رخ میدهد به واسطه تاثیر متقابل و منظم بین مغز(هیپوتالاموس و هیپوفیز) ,تخمدان و اندومتر رحم میباشد. هرگونه تغییر یا اختلال کوچک که باعث برهم خوردن این نظم شود دلیل بیماری های مختلف ازجمله کیستهای تخمدانی, بلوغ زودرس, میوم های رحمی, سرطانها و… میباشد.

هنگام شروع بلوغ هیپوتالاموس با ترشح هورمون GnRh که از طریق portal vessel  با هیپوفیز ارتباط خونی مستقیم دارد باعث تحریک آدنوهیپوفیز شده و هیپوفیز با ترشح LH و FSH و تاثیر بر تخمدان ها باعث ادامه تقسیمات تخمک هایی که داخل تخمدان از زمان جنینی در رحم مادر متوقف شده بوده میشود.در هر سیکل یکی از تخمک ها مرحله بلوغ و تکامل را طی میکند تا زمانی که بارداری رخ دهد و تخمک با لقاح اسپرم  تبدیل به جنین شود و یا تا یائسگی که تخمکهای داخل تخمدان تحلیل میروند و دیگر قابلیت تکامل و باروری را ندارند.

 

برای بررسی چگونگی فیزیولوژی قاعدگی تخمدان و رحم را که همزمان فعالیت میکنند به طور جدا و خیلی خلاصه بررسی میکنیم:

 

تغییرات تخمدان ها

۱٫/ فاز فولیکولار

فولیکولهای اولیه که در هفته ۱۰ جنینی تشکیل شده و در همان دوران جنینی تقسیمات اولیه خود را انجام داده و متوقف شده اند در زمان بلوغ تعدادشان به حدود ۲۰۰-۴۰۰ هزار عدد میرسد (در مدت زمان باروری فقط ۴۰۰ فولیکول در تخمک گذاری فعالیت دارند) .

هنگام بلوغ تخمدان تحت تاثیر هورمون LH و FSH مترشحه از هیپوفیز هورمون استروژن تولید کرده فولیکولها ادامه تقسیمات خود را از سر گرفته تکامل پیدا میکنند.سر انجام یکی از فولیکولها که توانسته باشد رشد و تکامل بهتری پیداکند و به عنوان فولیکول غالب انتخاب شده که فولیکول غالب خود از طریق ترشح استرویید و پروتئین های باز دارنده و تنظیم کننده فولیکول باعث مهار رشد دیگر فولیکولها و تحلیل آنها میشود.

۲٫/تخمک گذاری

هر تخمدان از تعدادی واحد ساختمانی به نام فولیکول ساخته شده است که در هر دوره ماهانه یکی از آنها رشد کرده و یک تخمک را آزاد می‌سازد. سلول میانی هر فولیکول، سازنده تخمک است و سلول‌هایی که اطراف آن قرار دارند، استروژن و کمی پروژسترون ترشح می‌کنند. سلول‌های پیرامون فولیکول از داخل به خارج لایه‌های گرانولوزا، پوشش داخلی و پوشش خارجی را می‌سازند. لایه‌های گرانولوزا و پوشش داخلی، نقش ترشحی دارند.

در خانمی با چرخه جنسی طبیعی ۲۸ روزه، تخمک‌گذاری در روز چهاردهم بعد از شروع قاعدگی روی می‌دهد. کمی پیش از تخمک‌گذاری، جدار خارجی برجسته فولیکول، به سرعت متورم می‌شود و ناحیه کوچکی در مرکز کپسول فولیکول به نام استیگما به سمت بیرون برآمده می‌شود. ظرف ۳۰ دقیقه، مایع فولیکولی از استیگما به بیرون می‌تراود و حدود ۲ دقیقه بعد، استیگما پاره شده و منجر به خروج مایع چسبناک‌تری که در مرکز فولیکول تجمع یافته، می‌گردد. این مایع چسبناک حامل تخمک است که به وسیله توده‌ای شامل چندین هزار سلول گرانولوزا موسوم به هاله شعاعی احاطه شده است.

حدودا دو روز پیش از تخمک‌گذاری، میزان ترشح LH از هیپوفیز قدامی به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و به ۶ تا ۱۰ برابر می‌رسد و حدودا ۱۶ ساعت پیش از تخمک‌گذاری، به حداکثر خود می‌رسد. همزمان FSH نیز به میزان ۲ تا ۳ برابر افزایش می‌یابد و با همکاری این دو هورمون، فولیکول متورم می‌شود. همچنین LH اثر ویژه‌ای روی سلول‌های گرانولوزا و تکا دارد و باعث می‌شود این سلول‌ها به‌طور عمده پروژسترون ترشح کنند. بنابراین حدودا یک روز قبل از تخمک‌گذاری، میزان ترشح استروژن شروع به کاهش می‌کند در حالی که ترشح فزاینده پروژسترون آغاز می‌شود. پس در صورت رشد سریع فولیکول، کاهش ترشح استروژن و شروع ترشح پروژسترون، تخمک‌گذاری روی می‌دهد. در ضمن در صورت عدم جهش LH پیش از تخمک‌گذاری، تخمک‌گذاری رخ نمی‌دهد. طی چند ساعت آخر دو اتفاق روی می‌دهد که هر دو برای تخمک‌گذاری ضروری هستند:

الف. کپسول فولیکول شروع به ترشح آنزیم‌های پروتئولیتیک از لیزوزوم‌ها می‌کند که منجر به حل شدن کپسول فولیکول می‌شود.

 

ب. همزمان با آن، عروق خونی جدیدی در جدار فولیکول رشد می‌کنند و همچنین پروستاگلندین‌ها(هورمون موضعی متسع‌کننده عروق) نیز به بافت فولیکول ترشح می‌شوند.

 

این دو اثر، منجر به تراوش پلاسما به درون فولیکول ‌شده و باعث متورم شدن فولیکول می‌گردد. سرانجام فولیکول در اثر فشار داخل، پاره شده و تخمک خارج می‌شود. پس از تخمک‌گذاری، جای خالی تخمک با تکثیر سلول‌های هورمون‌ساز پیرامونی پر می‌شود و در آن برجستگی زردرنگ کوچکی به نام جسم زرد به وجود می‌آید. سلول‌های جسم زرد، پروژسترون و کمی استروژن ترشح می‌کنند. در صورتی که بارداری صورت گیرد، جسم زرد تا پایان دوره حاملگی باقی می‌ماند و به ترشح هورمون ادامه می‌دهد و در این مدت تخمک‌گذاری و دوره‌های ماهانه قطع می‌شود. اگر لقاح و بارداری صورت نگیرد در پایان دوره ماهانه جسم زرد تحلیل رفته، ترشح هورمون‌های‌ آن قطع می‌شود و با ریزش دیواره رحم یک دوره ماهانه دیگر آغاز می‌گردد.

 

۳٫/فاز لوتئال

بعد از تخمک گذاری و با تاثیر LH میزان تولید پروژسترون افزایش پیدا میکند و باعث آماده سازی اندومتر رحم برای باروری, افزایش حرارت پایه بدن و افزایش میل جنسی میشود.

با تخمک گذاری اگر اسپرم در فضای رحم وجود داشته باشد(نزدیکی صورت گرفته باشد) لقاح صورت گرفته و بارداری رخ میدهد اما اگر اسپرم در محیط نباشد بقایای فولیکول پاره تحلیل رفته و از بین میرود.

 

تغییرات اندومتر رحم

۱٫/فاز تکثیری

در این فاز که همزمان با فاز فولیکولار تخمدان است و حدود روز دوم تا سوم قاعدگی است اندومتر رحم تحت تاثیر هورمون استروژن شروع به بازسازی سلولهای خود که در دوره قبلی ریزش پیدا کرده بودند میکند. در این دوره ترشحات بی رنگ بی بو و رقیق هستند.

۲٫/فاز ترشحی

با تخمک گذاری و افزایش تولید پروژسترون اندومتر از حالت تکثیری به ترشحی تبدیل میشود. در این فاز غدد و عروق اندومتر تکامل بیشتری پیدا کرده و حالت مارپیچ به خود میگیرند.در این مرحله ترشحات رقیق و چسبناک است.

در ۲ تا ۳ روز آخر سیکل و با کاهش استروژن و پروژسترون و با فعالیت های سلولهای التهابی و پروستاگلاندین ها ,اندومتر دچار ایسکمی و نکروز شده و شروع به ریزش میکند و خونریزی قاعدگی اتفاق می افتد.(حدود ۲ هفته بعد از تخمک گذاری)

بدین ترتیب سیکل قاعدگی بعدی آغاز میشود.