فیزیولوژی سیکل قاعدگی

سیستمxa0هورمونی زنان

 

 

 

 

 

• xa0هورمون آزادکننده هیپوتالاموسی موسوم به هورمون آزادکننده گنادوتروپین(GNRH).

 

• هورمونu200cهای جنسی هیپوفیز قدامی موسوم به هورمون محرک فولیکول(FSH) و هورمون مولد جسم زرد(LH) که در پاسخ به ترشح GNRH از هیپوتالاموس ترشح میu200cشوند.

 

• هورمونu200cهای تخمدانی، استروژن و پروژسترون که از تخمدان در پاسخ به دو هورمون جنسی زنانه از هیپوفیز قدامی ترشح میu200cشوند.

 

این هورمونu200cها در طول چرخه جنسی ماهانه زن بهu200cطور ثابت ترشح نمیu200cشوند، بلکه در زمانu200cهای مختلف چرخه، به میزانu200cهای بسیار متفاوت ترشح میu200cگردند.

 

هورمونu200cهای تخمدانی

دو نوع هورمون جنسی تخمدان عبارتند از: استروژنu200cها و پروژستینu200cها. به ترتیب استرادیول، مهمu200cترین استروژن بدن و پروژسترون، مهمu200cترین پروژستینu200c بدن میu200cباشد. استروژنu200cها عمدتا باعث پیشرفت تکثیر و رشد سلولu200cهای ویژهu200cای در بدن میu200cشوند که مسئول تکامل اکثر صفات ثانویه جنسی زنانه میu200cباشند. پروژستینu200cها عمدتا در جهت آمادهu200cسازی رحم و پستانu200cها برای بارداری و شیردهی عمل میu200cکنند.

 

اعمال استروژنu200cها

کار اصلی استروژنu200cها، ایجاد تکثیر سلولی و رشد بافتu200cهای اندامu200cهای جنسی و سایر بافتu200cهای مرتبط با تولید مثل است.

 

اثر استروژن روی رحم و اندامu200cهای تناسلی خارجی زن: در کودکی، استروژنu200cها فقط به میزان بسیار کمی ترشح میu200cشوند، اما هنگام بلوغ تحت تأثیر هورمونu200cهای گنادوتروپیک هیپوفیز، میزان آنها تا ۲۰ برابر افزایش میu200cیابد. در این زمان اندامu200cهای جنسی زنانه از حالت بچهu200cگانه به صورت اندامu200cهای بالغ زنانه درمیu200cآیند. اندازه تخمدانu200cها، لولهu200cهای فالوپ، رحم و واژن هر یک چندین برابر میu200cشود. اندامu200cهای تناسلی خارجی نیز بزرگ شده و همراه با آن، چربی در پوبیس و لبu200cهای بزرگ نشست میu200cکند و لبu200cهای کوچک نیز بزرگ میu200cشوند. علاوه بر این استروژن، اپیu200cتلیوم واژن را از نوع مکعبی به شکل مطبق در میu200cآورد که نسبت به تروما(ضربه) و عفونتu200cها، بسیار مقاومu200cتر است.

 

اثر استروژن روی پستانu200cها: استروژنu200cها موجب تکامل بافتu200cهای زمینهu200cای پستان، رشد یک سیستم گسترده مجاری و رسوب چربی در پستانu200cها میu200cشوند. آلوئولu200cها یا حبابچهu200cهای پستان تحت تأثیر استروژن کمی رشد میu200cکنند، اما رشد و عملکرد نهایی آنها تحت تأثیر پروژسترون و پرولاکتین، صورت میu200cگیرد.

 

اثر استروژن بر روی استخوانu200cها: استروژن فعالیت استئوکلاستی را در استخوان مهار کرده و لذا رشد استخوان را تحریک میu200cکند. استروژن، هم روی رشد قدی استخوان تأثیر میu200cگذارد و هم باعث جوش خوردن اپیu200cفیز استخوانu200cهای بلند به تنه آنها میu200cشود.

 

اثر استروژن بر متابولیسم و نشست چربی: استروژنu200cها میزان متابولیسم کل بدن را مختصری افزایش میu200cدهند. این هورمونu200cها همچنین سبب نشست مقادیر زیادی چربی در بافت زیرجلدی میu200cشوند. در نتیجه، درصد چربی در بدن زنان بسیار بیشتر از مردان که پروتئین بیشتری دارند، میu200cباشد. چربی در بدن زن، بیشتر در پستان، بافت زیرجلدی و رانu200cها تجمع پیدا میu200cکند.

 

اعمال پروژسترون

 

اثر پروژسترون روی رحم: مهمترین عمل پروژسترون، پیشبرد تغییرات ترشحی آندومتر رحم در جریان نیمه دوم چرخه ماهانه جنسی و آمادهu200cسازی رحم برای لانهu200cگزینی تخمک بارورشده میu200cباشد. علاوه بر این، پروژسترون شدت انقباضات رحم را کاهش داده و از این طریق جلوی دفع تخمک لانهu200cگزین شده را میu200cگیرد.

 

اثر پروژسترون روی لولهu200cهای فالوپ: پروژسترون همچنین موجب افزایش ترشح مخاط پوشاننده لولهu200cهای فالوپ نیز میu200cشود. این ترشحات جهت تغذیه تخم در حال تقسیم در حین عبور از لولهu200cها جهت لانهu200cگزینی در رحم ضروری هستند.

 

اثر پروژسترون روی پستانu200cها: پروژسترون موجب تکامل لوبولu200cها و آلوئولu200cهای پستان شده و باعث تکثیر، بزرگ شدن و بروز ماهیت ترشحی سلولu200cهای آلوئولی میu200cشود. البته پروژسترون باعث ترشح شیر از سلولu200cهای آلوئولی نمیu200cشود، بلکه شیر به وسیله پرولاکتین از غده هیپوفیز قدامی ترشح میu200cشود

 

اثر پروژسترون روی سیکل ماهانه جنسی: پروژسترون در زن غیرباردار به میزان بسیار کمی توسط سلولu200cهای فولیکولی تولید میu200cشود، اما در زن باردار، پروژسترون به مقدار نسبتا زیادی به وسیله جسم زرد و جفت ترشح میu200cشود. در اثر ترشح زیاد پروژسترون در دوران بارداری، تخمکu200cگذاری متوقف شده و دورهu200cهای ماهانه جنسی زیر قطع میu200cشوند.

 

 

 

فیزیولوژی قاعدگی:

 

 

 

 

در طول چرخه یا سیکل قاعدگی، بدن زن برای بارداری احتمالی آماده میu200cشود. این چرخه به وسیله ۴ هورمون تنظیم میu200cشود. هورمون تحریک کننده فولیکول(FSH) و هورمون لوتئینی(LH ) که از غده هیپوفیز ترشح میu200cشوند، باعث بلوغ یک تخمک در یک فولیکول و آزاد شدن آن میu200cشود. تخمک و فولیکول آن، استروژن و پروژسترون ترشح میu200cکنند که باعث ضخیم شدن مخاط رحم میu200cشوند. اگر یک تخمک بارور شود، خود را وارد سطوح داخلی رحم میu200cکند و اگر بارور نشود، در طول قاعدگی به همراه خون و سلولu200cهای حاصل از مخاط داخلی رحم، از بدن خارج میu200cشود. این چرخه حدود ۲۸ روز طول میu200cکشد ولی مدت زمان آن ممکن است از ماهی تا ماه دیگر و از فردی به فرد دیگر فرق کند. یک چرخه قاعدگی کامل این تصویر تغییرات حاصل در آندومتر(مخاط رحم) و تخمـدان را در طی چرخـه قاعدگی نشـان میu200cدهد. تخمک میu200cتواند در زمان تخمک گذاری که از فولیکول آزاد میu200cشود، به وسیله یک اسپرم بارور گردد.

ویژگی های هر سیکل (مدت خونریزی,میزان خونریزی,فاصله بین خون ریزی ها…)شاخص بسیار مهم سلامت تولید مثل زنان میباشد.

طول مدت هر سیکل یا دوره از اولین روز شروع خونریزی تا اولین خونریزی دوره بعد محاسبه میشود که در محدوده سنی ۲۰-۴۵ سالگی به طور متوسط ۲۸+۷ روز میباشد. این مدت در ۵ سال اول بعد از منارک (اولین سیکل قاعدگی) و ۵ سال قبل یائسگی تغیرات چشمگیری را نشان میدهد.

اگر طول چرخه کمتر از ۲۲ روز و یا بیشتر از ۳۵ روز در سه سیکل یا بیشتر باشد (پلی منوره و الیگومنوره) بیانگر اختلالاتی همچون هیپوتیروئید, اختلالات هورمونی و… میباشد که لازم به پیگیری است.

اولین سیکل قاعدگی (منارک) به طور معمول در ۱۲ سالگیxa0 رخ میدهد( در محدوده ۸-۱۶ سال)که بستگی به عوامل مختلف از جمله نژاد, ژنتیک, شرایطxa0 زندگی و تغذیه ,منطقه جغرافیایی, وضعیت بهداشت,عوامل روحی و روانی

و … دارد. منارک در کسانی که در حوالی استوا,ارتفاعات پایین , مناطق شهری زندگی میکنند همچنین در افراد چاق و نابینا در سن پایینتر اتفاق می افتد.

اتفاقاتی که در هر سیکل رخ میدهد به واسطه تاثیر متقابل و منظم بین مغز(هیپوتالاموس و هیپوفیز) ,تخمدان و اندومتر رحم میباشد. هرگونه تغییر یا اختلال کوچک که باعث برهم خوردن این نظم شود دلیل بیماری های مختلف ازجمله کیستهای تخمدانی, بلوغ زودرس, میوم های رحمی, سرطانها و… میباشد.

هنگام شروع بلوغ هیپوتالاموس با ترشح هورمون GnRh که از طریق portal vessel xa0با هیپوفیز ارتباط خونی مستقیم دارد باعث تحریک آدنوهیپوفیز شده و هیپوفیز با ترشح LH و FSH و تاثیر بر تخمدان ها باعث ادامه تقسیمات تخمک هایی که داخل تخمدان از زمان جنینی در رحم مادر متوقف شده بوده میشود.در هر سیکل یکی از تخمک ها مرحله بلوغ و تکامل را طی میکند تا زمانی که بارداری رخ دهد و تخمک با لقاح اسپرمxa0 تبدیل به جنین شود و یا تا یائسگی که تخمکهای داخل تخمدان تحلیل میروند و دیگر قابلیت تکامل و باروری را ندارند.

 

برای بررسی چگونگی فیزیولوژی قاعدگی تخمدان و رحم را که همزمان فعالیت میکنند به طور جدا و خیلی خلاصه بررسی میکنیم:

 

تغییرات تخمدان ها

۱٫/ فاز فولیکولار

فولیکولهای اولیه که در هفته ۱۰ جنینی تشکیل شده و در همان دوران جنینی تقسیمات اولیه خود را انجام داده و متوقف شده اند در زمان بلوغ تعدادشان به حدود ۲۰۰-۴۰۰ هزار عدد میرسد (در مدت زمان باروری فقط ۴۰۰ فولیکول در تخمک گذاری فعالیت دارند) .

هنگام بلوغ تخمدان تحت تاثیر هورمون LH و FSH مترشحه از هیپوفیز هورمون استروژن تولید کرده فولیکولها ادامه تقسیمات خود را از سر گرفته تکامل پیدا میکنند.سر انجام یکی از فولیکولها که توانسته باشد رشد و تکامل بهتری پیداکند و به عنوان فولیکول غالب انتخاب شده که فولیکول غالب خود از طریق ترشح استرویید و پروتئین های باز دارنده و تنظیم کننده فولیکول باعث مهار رشد دیگر فولیکولها و تحلیل آنها میشود.

۲٫/تخمک گذاری

هر تخمدان از تعدادی واحد ساختمانی به نام فولیکول ساخته شده است که در هر دوره ماهانه یکی از آنها رشد کرده و یک تخمک را آزاد میu200cسازد. سلول میانی هر فولیکول، سازنده تخمک است و سلولu200cهایی که اطراف آن قرار دارند، استروژن و کمی پروژسترون ترشح میu200cکنند. سلولu200cهای پیرامون فولیکول از داخل به خارج لایهu200cهای گرانولوزا، پوشش داخلی و پوشش خارجی را میu200cسازند. لایهu200cهای گرانولوزا و پوشش داخلی، نقش ترشحی دارند.

در خانمی با چرخه جنسی طبیعی ۲۸ روزه، تخمکu200cگذاری در روز چهاردهم بعد از شروع قاعدگی روی میu200cدهد. کمی پیش از تخمکu200cگذاری، جدار خارجی برجسته فولیکول، به سرعت متورم میu200cشود و ناحیه کوچکی در مرکز کپسول فولیکول به نام استیگما به سمت بیرون برآمده میu200cشود. ظرف ۳۰ دقیقه، مایع فولیکولی از استیگما به بیرون میu200cتراود و حدود ۲ دقیقه بعد، استیگما پاره شده و منجر به خروج مایع چسبناکu200cتری که در مرکز فولیکول تجمع یافته، میu200cگردد. این مایع چسبناک حامل تخمک است که به وسیله تودهu200cای شامل چندین هزار سلول گرانولوزا موسوم به هاله شعاعی احاطه شده است.

حدودا دو روز پیش از تخمکu200cگذاری، میزان ترشح LH از هیپوفیز قدامی به میزان قابل توجهی افزایش میu200cیابد و به ۶ تا ۱۰ برابر میu200cرسد و حدودا ۱۶ ساعت پیش از تخمکu200cگذاری، به حداکثر خود میu200cرسد. همزمان FSH نیز به میزان ۲ تا ۳ برابر افزایش میu200cیابد و با همکاری این دو هورمون، فولیکول متورم میu200cشود. همچنین LH اثر ویژهu200cای روی سلولu200cهای گرانولوزا و تکا دارد و باعث میu200cشود این سلولu200cها بهu200cطور عمده پروژسترون ترشح کنند. بنابراین حدودا یک روز قبل از تخمکu200cگذاری، میزان ترشح استروژن شروع به کاهش میu200cکند در حالی که ترشح فزاینده پروژسترون آغاز میu200cشود. پس در صورت رشد سریع فولیکول، کاهش ترشح استروژن و شروع ترشح پروژسترون، تخمکu200cگذاری روی میu200cدهد. در ضمن در صورت عدم جهش LH پیش از تخمکu200cگذاری، تخمکu200cگذاری رخ نمیu200cدهد. طی چند ساعت آخر دو اتفاق روی میu200cدهد که هر دو برای تخمکu200cگذاری ضروری هستند:

الف. کپسول فولیکول شروع به ترشح آنزیمu200cهای پروتئولیتیک از لیزوزومu200cها میu200cکند که منجر به حل شدن کپسول فولیکول میu200cشود.

 

ب. همزمان با آن، عروق خونی جدیدی در جدار فولیکول رشد میu200cکنند و همچنین پروستاگلندینu200cها(هورمون موضعی متسعu200cکننده عروق) نیز به بافت فولیکول ترشح میu200cشوند.

 

این دو اثر، منجر به تراوش پلاسما به درون فولیکول u200cشده و باعث متورم شدن فولیکول میu200cگردد. سرانجام فولیکول در اثر فشار داخل، پاره شده و تخمک خارج میu200cشود. پس از تخمکu200cگذاری، جای خالی تخمک با تکثیر سلولu200cهای هورمونu200cساز پیرامونی پر میu200cشود و در آن برجستگی زردرنگ کوچکی به نام جسم زرد به وجود میu200cآید. سلولu200cهای جسم زرد، پروژسترون و کمی استروژن ترشح میu200cکنند. در صورتی که بارداری صورت گیرد، جسم زرد تا پایان دوره حاملگی باقی میu200cماند و به ترشح هورمون ادامه میu200cدهد و در این مدت تخمکu200cگذاری و دورهu200cهای ماهانه قطع میu200cشود. اگر لقاح و بارداری صورت نگیرد در پایان دوره ماهانه جسم زرد تحلیل رفته، ترشح هورمونu200cهایu200c آن قطع میu200cشود و با ریزش دیواره رحم یک دوره ماهانه دیگر آغاز میu200cگردد.

 

۳٫/فاز لوتئال

بعد از تخمک گذاری و با تاثیر LH میزان تولید پروژسترون افزایش پیدا میکند و باعث آماده سازی اندومتر رحم برای باروری, افزایش حرارت پایه بدن و افزایش میل جنسی میشود.

با تخمک گذاری اگر اسپرم در فضای رحم وجود داشته باشد(نزدیکی صورت گرفته باشد) لقاح صورت گرفته و بارداری رخ میدهد اما اگر اسپرم در محیط نباشد بقایای فولیکول پاره تحلیل رفته و از بین میرود.

 

تغییرات اندومتر رحم

۱٫/فاز تکثیری

در این فاز که همزمان با فاز فولیکولار تخمدان است و حدود روز دوم تا سوم قاعدگی است اندومتر رحم تحت تاثیر هورمون استروژن شروع به بازسازی سلولهای خود که در دوره قبلی ریزش پیدا کرده بودند میکند. در این دوره ترشحات بی رنگ بی بو و رقیق هستند.

۲٫/فاز ترشحی

با تخمک گذاری و افزایش تولید پروژسترون اندومتر از حالت تکثیری به ترشحی تبدیل میشود. در این فاز غدد و عروق اندومتر تکامل بیشتری پیدا کرده و حالت مارپیچ به خود میگیرند.در این مرحله ترشحات رقیق و چسبناک است.

در ۲ تا ۳ روز آخر سیکل و با کاهش استروژن و پروژسترون و با فعالیت های سلولهای التهابی و پروستاگلاندین ها ,اندومتر دچار ایسکمی و نکروز شده و شروع به ریزش میکند و خونریزی قاعدگی اتفاق می افتد.(حدود ۲ هفته بعد از تخمک گذاری)

بدین ترتیب سیکل قاعدگی بعدی آغاز میشود.